Trang Chính
Trên các vùng đất cư trú của người Chàm, ngoài các dấu tích như thành, tháp, các phế tích, còn có một loại tích mà trong các tư liệu ít được nhắc tới đó là giếng vuông. Khi người Việt đến định cư, sinh sống đều gọi giếng vuông này là giếng Chàm hoặc giếng Hời.
Theo TS Đinh Bá Hòa, Phó Giám đốc Bảo tàng Tổng hợp tỉnh, nhiều giếng vuông nay còn đang được sử dụng trong sinh hoạt hàng ngày. Chẳng hạn ở Mỹ Trinh, Mỹ Chánh (huyện Phù Mỹ); Cát Minh (huyện Phù Cát); Phước Hòa (huyện Tuy Phước); Nhơn Hải, Nhơn Lý, Nhơn Hội, Nhơn Châu (thành phố Quy Nhơn)… Lớp tận cùng của giếng được lót bằng bộng gỗ. Không hiểu người xưa dùng loại gỗ gì mà có thể tồn tại dưới nước qua cả ngàn năm? Những khối gỗ đóng thành khối vuông, nom như chiếc cũi lợn, trên là lớp đá cuội rồi cuối cùng mới là những phiến đá sa thạch màu hơi ngả tím.
Thành giếng vuông thường thấp, thường chỉ cao hơn mặt đất độ 5 phân. Bởi vậy, hiện nay, phần lớn các giếng đang còn được sử dụng này đều đã được xây cho thành thêm cao. Những bộng giếng hình tròn được thêm vào phần trên thành giếng. Những sửa chữa này phần nào làm mất đi hình dáng vuông ban đầu của giếng. Nhưng điều khác lạ nhất là giếng vuông bao giờ cũng cạn hơn các giếng trong vùng vậy mà lại có nước quanh năm. Ngay cả mùa hè, khi các giếng khác đã cạn, giếng vuông cũng chẳng kiệt nước, nước giếng lại trong vắt. Hãy nhấp thử một ngụm, ta cảm thấy vị ngọt, mát lạnh. Không hiểu người xưa có bí quyết gì để chọn được những điểm có mạch nước dồi dào, trong và ngọt để đào giếng.
Thôn Xuân An (xã Cát Minh, huyện Phù Cát) cũng có một cái giếng vuông như vậy đang được sử dụng. Đây chính là di tích Gò Kho, từng là nơi tích trữ quân lương của nghĩa quân Tây Sơn. Vậy hẳn là nghĩa quân Tây Sơn từng dùng giếng này để làm nguồn nước cho quân binh. Rồi đến người hôm nay vẫn lại tiếp tục dùng mạch nguồn ấy.
Không chỉ giếng vuông kinh qua thăng trầm dâu bể nghìn năm, ngay cái giếng Truông ở làng văn hóa Tân Thành (xã Tam Quan Bắc, huyện Hoài Nhơn) mới xây dựng từ thời Gia Long, tức cách nay chỉ chừng hơn 200 năm. Vậy mà giếng này cũng rất đặc biệt. Nguồn nước giếng Truông cũng rất ngọt và tinh khiết, nên đã thành nơi cung cấp nước uống cho hàng trăm người dân, không chỉ riêng ở thôn Tân Thành mà cả các thôn khác ở Tam Quan Bắc. Về mùa khô, khi nhiều giếng khác trong vùng đã khô, giếng Truông vẫn không cạn nguồn. Nước giếng lại không bị nhiễm mặn dù nằm khá gần biển.
Ngay trên vùng vốn là "rốn đất" của thành phố Quy Nhơn, nay thuộc phường Trần Hưng Đạo, trong khuôn viên Hội quán Triều Châu, vẫn còn một chiếc giếng cổ. Giếng xây bằng 8 phiến đá hình cổ, mặt ngoài có hình bát giác, miệng tròn, đường kính mặt trong 76cm, có ghi niên hiệu Đạo Quang thứ 30 (1850) mà theo các nhà nghiên cứu, chính là thời điểm trùng tu Hội quán.
---o0o---
Giếng vuông ở Nước Mặn, An Hòa, Phước Quang, Tuy Phước
Giếng vuông ở thành Đồ Bàn, Nhơn Hậu, An Nhơn
Giếng vuông ở chùa Thập Tháp, Nhơn Thành, An Nhơn
(di tích Nước Mặn và Thập Tháp sẽ giới thiệu sau)
Gốm bàu trúc của người Chăm (ở Phan Rang) hiện nay
Gốm Bàu trúc được làm thủ công. Thay vì nắn đất sét trên một bàn xoay có trục xoay, loại gốm này người ta nặn trực tiếp trên tay. Thay vì nung chín như người ta nung gạch trong các lò gạch, gạch sẽ chín đều; gốm này người ta chất rơm, cát để đốt. Vì thế mà trên thân gốm cũng có nhiều màu khác nhau, chỗ đen, chỗ vàng, chỗ lại xám...
Điêu khắc Chăm hiện đại
---o0o---
>> Di tích đầm Thị Nại
Theo TS Đinh Bá Hòa, Phó Giám đốc Bảo tàng Tổng hợp tỉnh, nhiều giếng vuông nay còn đang được sử dụng trong sinh hoạt hàng ngày. Chẳng hạn ở Mỹ Trinh, Mỹ Chánh (huyện Phù Mỹ); Cát Minh (huyện Phù Cát); Phước Hòa (huyện Tuy Phước); Nhơn Hải, Nhơn Lý, Nhơn Hội, Nhơn Châu (thành phố Quy Nhơn)… Lớp tận cùng của giếng được lót bằng bộng gỗ. Không hiểu người xưa dùng loại gỗ gì mà có thể tồn tại dưới nước qua cả ngàn năm? Những khối gỗ đóng thành khối vuông, nom như chiếc cũi lợn, trên là lớp đá cuội rồi cuối cùng mới là những phiến đá sa thạch màu hơi ngả tím.
Thành giếng vuông thường thấp, thường chỉ cao hơn mặt đất độ 5 phân. Bởi vậy, hiện nay, phần lớn các giếng đang còn được sử dụng này đều đã được xây cho thành thêm cao. Những bộng giếng hình tròn được thêm vào phần trên thành giếng. Những sửa chữa này phần nào làm mất đi hình dáng vuông ban đầu của giếng. Nhưng điều khác lạ nhất là giếng vuông bao giờ cũng cạn hơn các giếng trong vùng vậy mà lại có nước quanh năm. Ngay cả mùa hè, khi các giếng khác đã cạn, giếng vuông cũng chẳng kiệt nước, nước giếng lại trong vắt. Hãy nhấp thử một ngụm, ta cảm thấy vị ngọt, mát lạnh. Không hiểu người xưa có bí quyết gì để chọn được những điểm có mạch nước dồi dào, trong và ngọt để đào giếng.
Thôn Xuân An (xã Cát Minh, huyện Phù Cát) cũng có một cái giếng vuông như vậy đang được sử dụng. Đây chính là di tích Gò Kho, từng là nơi tích trữ quân lương của nghĩa quân Tây Sơn. Vậy hẳn là nghĩa quân Tây Sơn từng dùng giếng này để làm nguồn nước cho quân binh. Rồi đến người hôm nay vẫn lại tiếp tục dùng mạch nguồn ấy.
Không chỉ giếng vuông kinh qua thăng trầm dâu bể nghìn năm, ngay cái giếng Truông ở làng văn hóa Tân Thành (xã Tam Quan Bắc, huyện Hoài Nhơn) mới xây dựng từ thời Gia Long, tức cách nay chỉ chừng hơn 200 năm. Vậy mà giếng này cũng rất đặc biệt. Nguồn nước giếng Truông cũng rất ngọt và tinh khiết, nên đã thành nơi cung cấp nước uống cho hàng trăm người dân, không chỉ riêng ở thôn Tân Thành mà cả các thôn khác ở Tam Quan Bắc. Về mùa khô, khi nhiều giếng khác trong vùng đã khô, giếng Truông vẫn không cạn nguồn. Nước giếng lại không bị nhiễm mặn dù nằm khá gần biển.
Ngay trên vùng vốn là "rốn đất" của thành phố Quy Nhơn, nay thuộc phường Trần Hưng Đạo, trong khuôn viên Hội quán Triều Châu, vẫn còn một chiếc giếng cổ. Giếng xây bằng 8 phiến đá hình cổ, mặt ngoài có hình bát giác, miệng tròn, đường kính mặt trong 76cm, có ghi niên hiệu Đạo Quang thứ 30 (1850) mà theo các nhà nghiên cứu, chính là thời điểm trùng tu Hội quán.
(trích tư liệu)
---o0o---
Giếng vuông ở Nước Mặn, An Hòa, Phước Quang, Tuy Phước
Giếng vuông ở thành Đồ Bàn, Nhơn Hậu, An Nhơn
Giếng vuông ở chùa Thập Tháp, Nhơn Thành, An Nhơn
(di tích Nước Mặn và Thập Tháp sẽ giới thiệu sau)
Gốm bàu trúc của người Chăm (ở Phan Rang) hiện nay
Gốm Bàu trúc được làm thủ công. Thay vì nắn đất sét trên một bàn xoay có trục xoay, loại gốm này người ta nặn trực tiếp trên tay. Thay vì nung chín như người ta nung gạch trong các lò gạch, gạch sẽ chín đều; gốm này người ta chất rơm, cát để đốt. Vì thế mà trên thân gốm cũng có nhiều màu khác nhau, chỗ đen, chỗ vàng, chỗ lại xám...
Điêu khắc Chăm hiện đại
---o0o---
>> Di tích đầm Thị Nại